A Di Đà Phật hay A Mi Đà Phật

Tạp chí Đạo Phật Ngày Nay số 12

• Niệm diệt      Thích Đồng Tâm
• Kinh Pháp Cú. Chương IV: Phẩm Ngu      TT. Thích Nhật Từ dịch
• Cư sĩ chứng đắc Thánh quả Dự lưu      Quảng Tánh
• Sống với tâm từ      Thích Thiện Hữu
• Cư sĩ Lâm Hoàng Lộc "Doanh nhân cần phải biết tri túc & có điểm dừng thì mới thành công được"      Ánh Vi thực hiện
• Trao thân      Thích Minh Niệm
• Nguyễn Thế Vinh: Âm thanh của một bàn tay      Đăng Vũ
• Đừng dính đến quyền lợi      Đại lão HT. Thích Trí Tịnh
• 48 cách niệm Phật      Thích Tịnh Lạc dịch & chú giải
• Thêm & bớt trong ứng xử vợ chồng      TT. Thích Nhật Từ
• Giới trẻ Tích Lan cần thấm nhuần giá trị Phật giáo      Hải Hạnh lược dịch
• Phật giáo Việt Nam 30 năm nhìn lại      Minh Mẫn
• Bí ẩn của pho tượng Phật chùa Bút Tháp      Lê Đình Quỳ
• Khởi công tạo mẫu đầu tượng Phật "Hộ quốc an dân Phật đài"      Huệ Quang - Đức Hiếu
• Phật giáo & tương lai      TN. Liên Hiếu dịch
• Bạo hành gia đình & giải pháp      Tiến sĩ NS. TN. Huệ Liên
• Câu Thi Na (Kusinagar) hành trình cuối cùng của Phật      Thích Phước Tiến
• Không nên mặc cảm & khổ đau, khi sinh con có hội chứng down & tự kỷ      TT. Thích Nhật Từ
• Năng lực cầu nguyện      TT. Thích Trí Siêu
• Đức Dalai Lama nói về Phật giáo ứng dụng      Tuệ Uyển dịch
• Trưởng lão HT. Thích Minh Châu cuộc đời & sự nghiệp, sen vàng ngát hương      TN. Diệu Huệ
• 66 câu Phật học Trung Quốc chấn động địa cầu      STN tổng hợp
• Phật giáo hướng đến mục đích giác ngộ, giải thoát - bình đẳng; chứ không phải chân thiện mỹ      HT. Thích Đức Nghiệp
• A Di Đà Phật hay A Mi Đà Phật      Nguyễn Cung Thông
• Cậu bé đánh giày      TG Minh Thạnh
• Mừng gặp mình      Thu Nguyệt
• Đất Bụt      Chân Minh Trí
• Đạo Phật trong tiểu thuyết "Hồn bướm mơ tiên"      GS. Hoàng Như Mai
• Vị tha      Thủy Lâm Sinh
• Thiện duyên      Tâm Không - Vĩnh Hữu
• Sống hài hòa với năng lượng tính dục      Thích Pháp Dụng
• Tuổi thơ & truyện tranh      Hoàng Dũng Hùng
• Tâm thiền với nguồn cảm hứng nghệ thuật      Đăng Lan
• Hạnh phúc & phước đức trong thiền quán      TT. Thích Thái Hòa
• Những vấn đề đặt biệt cần quan tâm đối với những người ăn chay trường      Tâm Diệu
• Sát thủ thầm lặng: Thuốc lá      Vũ Thụy
• Con cám ơn Thầy & đạo Phật      Nguyên Nguyên

Vài năm qua trên báo chí và sách vở xuất hiện một số thảo luận về câu niệm (Nam Mô) A Di Đà Phật hay (Nam Mô) A Mi Đà Phật. Có lẽ khởi đầu từ cuốn "Hương Sen Vạn Đức" của HT.Thích Trí Tịnh (2006), và "Ý Nghĩa Hoằng Pháp và Hộ Pháp" của tác giả Diệu Âm - Diệu Ngộ được ghi nhận trong bài viết trên mạng Thư viện Hoa Sen (21-6-2011). Phần này chú trọng đến sự khác biệt ngữ âm giữa Di (trong A Di Đà Phật) và Mi (trong A Mi Đà Phật) và không đi vào chi tiết các giáo pháp liên hệ cũng như phạm vi tâm linh tín ngưỡng dân gian. Thanh điệu ghi bằng số ngay sau một âm như số 3 trong min3 hay mǐn (giọng Bắc-Kinh hay BK ghi theo hệ thống pīnyīn thông dụng hiện nay), không nên lầm với số ghi phụ chú (superscript) như min3; dấu hoa thị * (hình sao/asterisk) đặt trước một âm tiết để chỉ dạng cổ phục nguyên (reconstructed sound). Hy vọng bài này cho thấy phần nào khuynh hướng ngạc hóa nói riêng, văn hóa ngôn ngữ Phật giáo nói chung đã đóng góp không nhỏ trong quá trình hình thành tiếng Việt hiện đại. Phần sau cho thấy vài trường hợp thường gặp về chữ Di 彌 khi được dùng để ký âm trong kinh Phật.

1. A Di Đà Phật 阿彌陀佛

Câu niệm rất phổ thông trong các môn phái Phật giáo Á châu, dẫn tên đức Phật A Di Đà, cũng là ký âm từ tiếng Phạn Amitābha, अमिताभ. Chữ này thành lập từ tiền tố a- (không, dịch là vô 無) và mita मित (đo lường, dịch là lượng 量) với phụ tố ābhā (sáng, dịch là quang 光). Do đó, Amitābha dịch là Vô Lượng Quang (Phật). Tuy nhiên, Amita- cũng là thành phần đầu của chữ Amitāyus với ayus आयुस् (đời sống dài, dịch là thọ 壽), cho nên A Di Đà Phật còn có nghĩa là Vô Lượng Thọ (Phật) hay A Di Đà Sưu Tư 阿彌陀廋斯 … Từ trục không gian, đức Phật (lý tưởng) là nguồn sáng vô cùng vô tận; từ trục thời gian tuổi thọ Ngài cũng vô lượng vô biên. Các chữ Phạn ghép với amita như kratu (năng lượng) tạo thành amitakratu (năng lượng vô hạn/unbounded energy), guna (công đức) ghép với amita trở nên amitaguna (công đức vô lường), amitatman (trí óc vô lường) ...  Tuy câu niệm A Di Đà Phật bằng tiếng Phạn không hiện diện trong các kinh Nguyên thủy của pháp môn Tịnh Độ, nhưng phần đầu của Vô Lượng Thọ Kinh có câu Namo'mitābhāya (dấu phẩy chỉ cách đọc nhanh hay liên âm /sandhi) và Namo Amitābhāya được phát âm như sau: [nɐmoːɐmit̪aːbʱaːjɐ]-đọc theo tiếng Việt bây giờ gần như là  'na mô a mita ba da'.

2. Di Lặc 彌勒

Vị Phật (Bồ tát) tương lai Di Lặc là phiên âm của tiếng Phạn Maitreya मैत्रेय Metteyya (Pali). Nguồn gốc của cụm từ Di Lặc trong Phật giáo Á Đông không đơn giản và có nhiều nghiên cứu nghiêm túc như của cố học giả Quý Tiện Lâm 季羨林 về khả năng nhập vào tiếng Hán trực tiếp hay gián tiếp (qua ngôn ngữ trung gian nào đó) - xem trang http://zh.wikipedia.org/wiki/%E5%AD%A3%E7%BE%A1%E6%9E%97

3. Di Đa La Ni 彌 多 羅 尼

Di Đa La Ni là phiên âm tiếng Phạn Mitra मित्र , một cách dịch là thiện tri thức - hay là bằng hữu (bạn bè).

4. Lam Tì Ni 藍毗尼

Lam Tì Ni là nơi Ma Da phu nhân sinh ra đức Phật. Lam/Lâm Tì Ni là phiên âm của tiếng Phạn Lumbini लुम्बिनी, còn gọi là Lam Bì Ni 嵐 毘 尼, Lạp Phạt Ni 臘 伐 尼, Lâm Vi Ni 林微 尼, Lưu Tì Ni 留毘尼 hay Long Di Ni 龍彌尼 ... Di là âm Bì ngạc hóa.

5. Tu Di 須彌

Núi Tu Di còn gọi là Tô Mê 蘇迷, Tô Mê Lâu San 蘇迷盧山, Di Lâu San 彌樓山 ... là trung tâm của mọi thế giới theo huyền thoại Ấn giáo và đã có trước thời đức Phật Tổ, dịch ý là Diệu Quang, Diệu Cao, An Minh, Thiện Tích, Thiện Cao... Gốc Phạn ngữ sumeru với tiền tố su- (hàm ý tốt, tuyệt vời) hợp với tên chính thức là meru मेरु (tên núi). Để ý âm Mi ngạc hóa thành Di. Tu Di còn có thể chỉ núi Hy Mã Lạp Sơn.

6. Di Lan Đà 彌蘭陀

Trong lịch sử Phật giáo, vị vua nước Di Lan Đà ngộ đạo và quy y sau khi đàm đạo với Tỳ kheo Nagasena. Di Lan Đà là phiên âm tiếng Phạn Milinda (cũng như tiếng Pali) so với các các phiên âm khác như Tất Lân Đà 畢鄰陀 hay Mân Lân Đà 旻鄰陀. Di Lan Đà còn gọi tắt là Di Lan.

7. Sa Di 沙彌

Người phái nam tuân theo 10 giới Sa Di còn gọi là 室羅摩拏洛迦 Thất La Ma Noa Lạc Già/Ca, phái nữ thì gọi là Sa Di Ni. 

8. Xa Di 奢彌

Xa Di là phiên âm của tiếng Phạn Sa Mi, tên một loại cây, dịch là Câu Kỉ. Để ý hai âm Sa Di và Xa Di nếu không viết ra chữ (Phạn hay Hán) thì đọc giống nhau.

9. Ca/Già Thấp Di La 迦濕彌羅

Ca Thấp Di La là phiên âm của tiếng Phạn kâsmîra  काश्मीर, còn có những cách gọi như Yết Thấp Nhị La Quốc 羯濕弭羅國, Ca Diệp Di La Quốc 迦葉瀰/彌羅國, Ca Thất Mật Quốc 箇失蜜國 ... Các âm Di và Nhị 弭 đều là dạng ngạc cứng hóa của Mi 彌. Đây là vùng đất Kashmir ở tây bắc Ấn Độ và hiện nay dưới quyền quản lý của ba nước Ấn Độ, Pakistan và Trung Quốc.

10. Di già 彌伽

Di già là phiên âm của tiếng Phạn megha मेघ nghĩa là mây. Sau dùng để gọi tên một vị Bồ tát lương y có khả năng tạo ra mây (mưa) giúp chúng sinh (kinh Hoa Nghiêm).…v.v…

Qua vài thí dụ trên, ta thấy chữ Di đã được dùng để kí âm (gần đúng) tiếng Phạn trong quá trình dịch kinh Phật. Các cách phiên âm trong thư tịch cổ Trung Quốc hay kinh Phật thường là những nguồn tài liệu dùng để phục nguyên âm cổ một cách chính xác.

3. Thay cho lời kết luận của bài viết

Trong giây phút phân tích, người viết chợt nhớ tới câu niệm: ”Nô mô Bụt”. Đây là câu niệm Phật được ghi lại trong cuốn "Bụt Sử Lược Biên - Thiệt Truyện" in tại Sàigòn năm 1913 - Imprimerie F. H. Schneider, phản ánh một phần nào âm đọc và câu niệm ở miền Nam Việt Nam vào đầu thế kỷ XX. Các câu niệm Phật thay đổi theo môn phái (Tịnh Độ, Tiểu Thừa, Thiền Tông ...), không gian (địa phương/phương ngữ, mở rộng hơn - Nhật, Hàn, Việt Nam, Trung Quốc ...), thời gian (âm thượng cổ, trung cổ hay hiện tại) và ngay cả cá nhân người niệm. Học giả Huỳnh Tịnh Của trong "Đại Nam Quốc Âm Tự Vị" (1896) ghi câu niệm này là Nam mô Phật, hơi khác với Jean Bonet trong "Dictionnaire Annamite-Francais" (1899) ghi là Nam vô Phật; Tất cả các cách đọc trên chứa nhiều thông tin quý giá (quán âm) cho nên khi muốn thay đổi một cách đọc (câu niệm) ta cũng nên cẩn thận cân nhắc những hậu quả có thể xảy ra. Người viết mong rằng các dữ kiện và bàn luận tóm tắt trong phần này sẽ là động lực kích thích một số bạn đọc tra cứu thêm, và chắc chắn sẽ tìm ra nhiều điều thú vị khác.